Jan van Herwijnen

Geweest
19.09.21 - 09.01.22
Jan van Herwijnen Meisje met haarstrik psychiatrisch patiënt 1919 langdurige bruikleen van de Jan van Herwijnen Stichting aan Museum Arnhem

Een eeuw geleden tekende Jan van Herwijnen (1889-1965) in negen maanden tijd 32 levensgrote portretten van psychiatrische patiënten in het Willem Arntsz Huis in Utrecht (nu Altrecht). ‘Dat moest ik doen – dat was een dwang waar ik niet onderuit kon.’ In 1918-1919 reisde hij voortdurend op en neer van zijn woonplaats Amsterdam naar de bewoners van dit 'gesticht' om zijn missie te volbrengen.

Je moet niet tegen ze praten, maar wel een zooitje liefde vanuit je donder op ze sodemieteren.’ (Jan van Herwijnen in 1963)

Even daarvoor had de kunstenaar zelf met een zenuwinzinking een paar dagen doorgebracht in een kliniek. 'Ik was weer eens uit mekaar gevlogen', zei hij daarover later. Met doorvoeld respect gaf hij in zijn tekeningen een menselijk gezicht aan de vrouwen en mannen die met het label ‘krankzinnig’ aan het zicht van de samenleving waren onttrokken. Geen stereotypen, maar door het leven getekende individuen die hij in een gestileerd realisme met stevige contourlijnen op papier zette.

"Ik werkte als een razende – met een uur moest zo’n tekening erop staan – dan kon je me wel uitwringen."

I1 A6060 Eva Broekema
Jan van Herwijnen Meisje met haarstrik psychiatrisch patiënt 1919 langdurige bruikleen van de Jan van Herwijnen Stichting aan Museum Arnhem
I1 A6113 Eva Broekema
Jan van Herwijnen Man met witte sjaal psychiatrisch patiënt 1919 langdurige bruikleen van de Jan van Herwijnen Stichting aan Museum Arnhem
1 S5 A8585 Rachelle Stoffels
Jan van Herwijnen Oude vrouw in wit psychiatrisch patiënt 1919 langdurige bruikleen van de Jan van Herwijnen Stichting aan Museum Arnhem

Doorbraak

Deze tekeningen zorgden voor een doorbraak in Van Herwijnens artistieke carrière, waarin hij ook daklozen, blinden, armen en zieken tot onderwerp maakte. De portretten spreken nog altijd tot de verbeelding. Ze roepen vragen op over de grens tussen zogenaamd ‘normaal’ en ‘gek’ en over onze (onbewuste) vooroordelen over mensen met een mentale kwetsbaarheid en psychiatrie in het algemeen. En misschien tekende Jan van Herwijnen zijn 'krankzinnigen' niet alleen uit mededogen, maar ook om zijn eigen demonen te bezweren...

Bezield en onbevangen

Toen Van Herwijnens tekeningen in 1920 voor het eerst geëxposeerd werden in een Amsterdamse kunstzaal, waren de reacties van kunstcritici zeer positief. ‘Onbevangen’, ‘bezield’ en er ‘kan een kunstuiting ontstaan van groote overrompelende kracht’. In hun publicaties beschreven sommigen bovendien dat het hoog tijd was om psychiatrische patiënten anders te bezien. Van Herwijnen ‘klaagt de samenleving aan, die deze ellende duldt en die er schuld aan heeft’. De tijd was rijp voor meer begrip en een meer humane houding ten opzichte van ‘geesteszieken’.

Verpleegafdeling voor vrouwelijke patiënten ca 1910. Foto Stadsarchief Deventer

Verpleegafdeling voor vrouwelijke patiënten ca 1910, foto Stadsarchief Deventer

Boek

Alle tekeningen zijn gemaakt in zwart krijt op papier en zijn afkomstig uit de collectie van Museum Arnhem dat deze werken in langdurige bruikleen heeft van de Jan van Herwijnen Stichting. De 32 portretten zijn te zien in Museum MORE in Gorssel van 19 september 2021 t/m 9 januari 2022.

Bij de tentoonstelling verschijnt een geïllustreerd boek. Auteur is conservator Marieke Jooren. Met een voorwoord van Ype Koopmans. Jan van Herwijnen. Tekenen uit mededogen wordt uitgeven bij WBooks. ISBN 978 94 625 8448 8. Prijs €24,95. Het boek zal te koop zijn in onze museumwinkel en online via o.a. WBooks.