Jan Mankes

Vroege jaren en artistieke vorming

Als vijftienjarige jongen maakte Mankes een onconventionele keuze. In plaats van zijn HBS af te maken, ging hij in de leer bij een glasschilder. Deze periode bracht hem in contact met diverse kunststromingen en kunstenaars, wat zijn artistieke horizons verbreedde. 's Avonds volgde hij de avondopleiding aan de Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag, terwijl hij in zijn vrije tijd regelmatig van Delft naar het Haagse Mauritshuis wandelde. Ook verkende hij graag de duinen, waar hij begon met het schilderen van vogels en nesten - onderwerpen die zijn hele carrière zouden blijven boeien.

In het Mauritshuis leerde hij het werk van oude meesters zoals Vermeer, Holbein en Fabritius kennen, die hem zouden inspireren in zijn eigen werk als zelfstandig kunstenaar. Ook bezocht hij in Den Haag de Museum Mesdag, waar hij kennismaakte met de landschapsschilders van de Haagse School. 

De jonge Mankes kwam in deze periode in aanraking met modernistische ideeën over politiek, religie, feminisme, antimilitarisme, vegetarisme en de Rein Leven beweging. Deze invloeden zouden later een belangrijke rol spelen in zijn persoonlijke ontwikkeling en artistieke visie.

Zelfstandig kunstenaar in Friesland

In 1908 besloot Mankes zich zelfstandig verder te ontwikkelen als kunstenaar. Zijn ouders richtten in Delft een zolderatelier voor hem in. Toen zijn vader in 1909 met pensioen ging, verhuisde het gezin naar Friesland. 

In het dorpje De Knijpe (tegenwoordig De Knipe) bij Heerenveen kreeg Mankes een klein atelier aan huis. Vanuit deze afgelegen locatie hield hij nauw contact met de kunstwereld. Door regelmatige reizen naar het westen, het lezen van kunsttijdschriften en uitgebreide correspondentie met collega's en vrienden, bleef hij goed op de hoogte van artistieke ontwikkelingen.

Al vanaf het begin van zijn carrière richtte Mankes zich op onderwerpen dicht bij huis: familieleden, dieren - zowel levend als dood - en de natuur om hem heen. Deze focus op het vertrouwde en nabije zou een constante blijven in zijn werk.

Dieren als muzen

Dieren speelden een centrale rol in Mankes' leven en werk. Hij verzorgde ze met toewijding en leerde ze goed kennen door boeken over hun gedrag te bestuderen. Vooral schemeractieve dieren als uilen, muizen, vleermuizen, konijnen en egels waren zijn favoriete onderwerpen.

Veel van zijn schildersmateriaal en levende modellen kreeg hij via zijn mecenas Aloysius Pauwels, een Haagse sigarenfabrikant. De twee onderhielden intensief contact: bijna tweederde van Mankes’ brieven was aan Pauwels gericht. Vanuit Den Haag stuurde Pauwels hem niet alleen dieren naar Friesland en later Eerbeek, maar ook boeken, tentoonstellingscatalogi en andere objecten – waaronder het kamerscherm dat te zien is op Grote uil op scherm uit 1913).

De liefde van zijn leven: Annie Zernike

In 1913 ontmoette Mankes in De Knijpe Annie Zernike, de eerste vrouwelijke predikante van Nederland. De familie Mankes behoorde tot haar gemeente, en Jan werd al snel verliefd op de bijzondere vrouw. Aanvankelijk was de liefde niet wederzijds en bleef het bij een vriendschap, maar Mankes gaf niet op.

Zijn ontmoeting met Annie – en de kennismaking met het werk van Van Gogh in diezelfde periode – had duidelijk invloed op zijn kunst. Waar zijn werk voorheen verdroomd, sferisch en monochroom was, maakte hij nu een overstap naar meer heldere kleuren en een duidelijkere penseelstreek. In 1914 schreef hij aan zijn vriend Pauwels: "Je zult haar leeren kennen en dan zul je weten wat voor grootsch en heerlijks dat voor mij beteekent."

Toch bleef het lange tijd bij een eenzijdige liefde. Annie wees hem resoluut af wanneer zijn gevoelens te hevig werden, en Mankes probeerde haar te vermijden, tot hij dat niet langer volhield en aankondigde weer bij haar in de kerk te willen komen. Toen stortte Annie in een brief haar hart aan hem uit.

Maar de opbloeiende liefde bekoelde snel toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak. Annie's aanvankelijke steun aan de verdediging van de landsgrenzen staat haaks op Mankes' pacifistische overtuiging, maar door zijn geloofsbrieven heroverweegt ze haar standpunten. Uiteindelijk lukt het Annie om hem ervan te overtuigen dat ze haar inzichten heeft bijgesteld en zo vinden ze elkaar opnieuw, nu als gelijkgestemden.

Huwelijk en ziekte

Na hun huwelijk in 1915 vestigden Jan en Annie zich in Den Haag, maar hun geluk werd overschaduwd door Jans verslechterende gezondheid. Vanaf 1916 leed hij aan tuberculose, en op aanraden van een arts verhuizen ze naar de Veluwe, waar hij zijn laatste levensjaren zou doorbrengen in Eerbeek. Ondanks dat hij slechts vier jaar in dit dorp woonde, maakte hij er ongeveer een derde van zijn schilderijen en prenten.

Waar Mankes eerder strijdlustig en naar de wereld toegericht was, werden zijn werken nu intiemer en meer naar binnen gekeerd. Op 1 maart 1918 werd hun zoon Beint geboren, maar het geluk was van korte duur. Mankes werd getroffen door de Spaanse griep en zijn gezondheid ging verder achteruit.

Een blijvende erfenis

Op 23 april 1920 overleed Jan Mankes op 30-jarige leeftijd. Al tijdens zijn leven was hij succesvol, met aankopen door verzamelaars zoals Annie Van Beuningen en verschillende tentoonstellingen. Dat zijn werk bekend is gebleven, is voor een groot deel te danken aan Annie Zernike. Na Mankes’ dood werkte zij weer als predikante en voedde hun zoon Beint in haar eentje op, terwijl ze onvermoeibaar ijverde voor erkenning van Jans kunst.

Richard Roland Holst noemde Mankes vrij direct na zijn overlijden "Hollands meest verstilde schilder" - een omschrijving die perfect weergeeft wat zijn werk zo bijzonder maakt. Mankes' schilderijen lijken de tijd stil te zetten; ze ademen een rust en verstilling uit die diep raakt. Zijn werk bevindt zich nu in diverse museale collecties, waaronder Museum Belvédère, Museum Arnhem en het Fries Museum en Museum MORE.

In zijn eigen woorden vatte Mankes zijn levensmissie samen: "Mijn heele leven heb ik geofferd aan dat eene: schilderen. Niet dat ik anders kòn. Maar nu denk ik na en ik vraag me af: is 't wel van eenige betekenis wat ik deed. Is het iets, of is het inderdaad veel wat ik de menschen gegeven heb?" Het antwoord op die vraag blijkt meer dan een eeuw later nog steeds volmondig positief te zijn.

Boekentips

Wil je meer in detail lezen over Mankes? Lees dan deze boeken:

Jan Mankes: Mooie dingen zijn zoo eenvoudig, tent.cat. Arnhem (Museum Arnhem) & Heerenveen (Museum Belvedère), 2025

Rémon van Gemeren, Jan Mankes 1889-1920. Schilder van Tederheid, Zwolle 2020

Maarten van Doremalen, Jan Mankes: de dieren en de ziel der dingen, tent.cat. Heerenveen (Museum Belvedère), 2021

Jan de Lange (red.), ‘Ik probeerde mooie dingen te maken in allen eenvoud’. Jan Mankes, een kunstenaarsleven in brieven, 1910-1920, Zwolle 2014

Sjoerd van Faassen (red.), Jan Mankes in woord en beeld, Heerenveen 2015