Portret
van Annie
Locatie: Gorssel
Bijna een eeuw was het “Portret van Annie” (1918) in bezit van nazaten van de schilder Jan Mankes en sinds enkele jaren maakt het deel uit van de collectie van Museum MORE. Vanaf 23 december 2021 zijn er maar liefst 17 schilderijen van Mankes te zien in Gorssel, waaronder dit topstuk.
Lees hieronder het verhaal over dit bijzondere portret.
Jan Mankes (1889-1920) ook wel “Hollands meest verstilde schilder” genoemd, mag beschouwd worden als een van de belangrijkste schilders uit 20ste-eeuwse Nederlandse kunstgeschiedenis. De waardering voor de dromerige, bijna mystieke werken van Mankes is nog altijd groeiende. Zo was ook (wijlen) Joost Zwagerman fan, die zijn oeuvre kenschetste als de ‘solide autonomie van het onvergankelijke’. Zwagerman beschreef zijn kunst als “Mankes in Wonderland”. Mankes zou een voorbeeld worden voor veel latere kunstenaars onder wie Dick Ket, Wim Schuhmacher, Edgar Fernhout en Henk Helmantel.
Jan Mankes | Zelfportret | 1915 | collectie Museum MORE
Op zijn beurt werd Mankes beïnvloed door oude meesters zoals Holbein en Dürer. Als jongen liep hij elke zondag van Delft naar Den Haag om in het Mauritshuis ook Vermeer en Vlaamse primitieven te bekijken, zo gaat het verhaal. Zijn oeuvre zou in omvang beperkt blijven doordat de schilder jong stierf aan tuberculose. Mankes’ slechte gezondheid en zijn leven op het Friese platteland voedde de mythe van een kwetsbare kluizenaar die zich verborg aan de rand van het land. In werkelijkheid was hij niet zo geïsoleerd en onderhield hij actief contact met de artistieke wereld. Mankes was bij leven al geliefd en verkocht zijn werk aan verzamelaars, onder wie zijn Haagse mecenas, de sigarenfabrikant Aloysius Pauwels.
Mankes schilderde in 1918 het portret van zijn grote liefde Annie Zernike in het jaar dat hun enige kind Beint geboren werd en zij promoveerde als theologe. Drie jaar eerder schreef de schilder bijna extatisch aan zijn mecenas Pauwels over zijn geliefde: ”Het wonder is gekomen. Zo ineens en zo plotseling dat ik het zelf nog niet bevatten kan. Ik ben verloofd. Mijn meisje is de dominee van Bovenknijpe en heet Annie Zernike. Je zult haar leren kennen en dan zul je weten wat voor een groots en heerlijks dat voor mij betekent”.
In haar autobiografie schreef Annie over Jan: “Hij kwam al geruime tijd geregeld bij me in de kerk. Door zijn uiterlijk, zo verschillend van de boerenzonen uit de streek, was hij me dadelijk opgevallen. Mijn kosteres, die haarfijn alles van iedereen wist, kon me alleen maar vertellen dat hij sinds enige jaren in Benedenknijpe woonde en zo wat schilderen moest. Maar wat hij maakte wist zij niet, ze dacht niet veel bijzonders”. Annie raakte geïntrigeerd maar negeerde hem aanvankelijk. Misschien wat eenzaam als stadse intellectueel, in een gemeenschap met arme boeren en Friese predikanten, ging zij uiteindelijk in op zijn avances.
Jan Mankes | Portret van Annie | 1918 | collectie Museum MORE
Jan Mankes | Bomenrij | 1915 | collectie Museum MORE
In 1915 verloofden ze zich. “Geen dag konden we ons geluk verzwijgen. Jan nam me onmiddellijk mee naar zijn ouders. Toen we gearmd voor zijn vader stonden, vond die, in zijn uiterste verbazing, geen enkel woord, zodat ik, nog steeds niet goed op de hoogte van de Friese aard, meende dat hij het niet begreep”. Vlak daarna bracht Annie het nieuws op zondagochtend, vlak voor haar preek, aan de kerkeraad. Één feliciteerde haar, de rest was net zo sprakeloos als Mankes’ vader.
Rond 1915 ook schilderde Mankes een aantal werken, waaronder Bomenrij, waar twee kleine figuurtjes samen door een landschap lopen alsof ze zo opgenomen kunnen worden door de kosmos. Deze nietige wandelaars zouden een verwijzing zijn naar de schilder zelf en zijn geliefde Annie. In dit werk is misschien ook de invloed van Annie te zien. Samen verdiepten Mankes en Zernike zich in literatuur, poëzie, schilderkunst en theologie, humanisme en soms mystiek getinte idealen.
Annie Zernike (1887-1972) was een uitzonderlijke vrouw. Opgegroeid in Amsterdam, als dochter van twee wiskundigen, werd Annie op 24-jarige leeftijd benoemd tot eerste vrouwelijke predikant van Nederland. Het was de Doopsgezinde Broederschap in het Fries dorpje Bovenknijpe die het aandurfde in 1911. Andere protestantse kerken waren nog niet zover. Annies eerste preek werd uiteraard besproken in de landelijke pers: “Mejuffrouw Zernike horen preken, geeft de indruk dat de vrouw even geschikt is voor het predikambt als de man”. De schrijver weet niet zeker of alle domineestaken in goede handen zijn bij een vrouw, maar “Ik zou haast wel durven beweren, dat b.v. het ziekenbezoek nog beter aan een vrouw toevertrouwd is dan aan een man’. Een ander oordeelt royaler: “Haar optreden is aantrekkelijk. Het is eenvoudig en waar. (…) Ze beschikt over een helder stemgeluid en haar voordracht is kalm en waardig. Er is in haar voordracht niets van het gejaagde en zenuwachtige, dat dikwijls jeugdige prediking kenmerkt”. Of zij een baanbreekster zal zijn, moet nog blijken volgens de recensent: “Alleen daar, waar de geest der vrijheid waait is het mogelijk”.
Jan Mankes | Portret van vader | 1914 | collectie Museum MORE
Jan Mankes op zijn ziekbed met zoon Beint in 1919
Maar Annies geest was soms te vrij voor Bovenknijpe. Toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak begon ze vanaf de kansel de boodschap van pacifisme uit te dragen. Ze kreeg weinig bijval van haar gemeenteleden .In haar memoires schreef ze: “In Friesland was alles pais en vree. Hun verbeelding reikte niet verder dan de grenzen der provincie; hun wereldbeeld was niet ingestort, ze hadden er geen gehad”.
Na het overlijden van Jan, die jong stierf aan tbc in 1920, zorgde Annie dat de artistieke nalatenschap van Mankes telkens weer in de belangstelling kwam door boekpublicaties en tentoonstellingen. Bovendien zou Annie Zernike uitgroeien tot vredesactivist en aanhanger van een ‘universele religie’. In de NRC publiceerde ze regelmatig over haar idealen en opvattingen. Haar broer Frits zou in 1953 de Nobelprijs voor de natuurkunde winnen. Haar zus Elizabeth werd een bekend romanschrijfster.
In 2013 bracht PostNL een postzegel uit van Annie Zernike en 5 andere bijzondere vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis.